Sivil Mimari

Anadolu Türk Mimarisinde Türk evi, Osmanlı evi, geleneksel ev gibi kavramlarla adlandırılan konutlar son elli yılda bilimsel araştırmalara konu oldu. Son yıllardaki hızlı şehirleşme, sanayileşme kent merkezlerine göçleri artırdı. Özellikle tarihi şehirlerimizde, tarihi dokuyu ve çevreyi oluşturan eski evlerin yıkılıp, yerlerine apartmanlar dikilmesine yol açtı. Bu sivil mimarlık ürünlerinin yok oluşu, kentlerin tarihi kimliklerini yitirmelerine sebep oldu ve diğer anıtların da yalnız ve anlamsız bir şekilde kalmasına yol açtı. Bu süreç, Anadolu’nun en önemli tarihî şehirlerinden Karaman’da da yaşanmiş ve Karaman’in eski evleriyle birlikte kent dokusu ve kimliği de geniş ölçüde yok olmuştur. Bu araştırmada, Karaman’daki eski Türk evlerinin mimarlık ve sanat değerleri üzerinde durulmaya çalışılacaktır. Buradaki amacımız, yok olan evler için ağıt yakmak değil, bu konuya dikkat çekerek günümüze ulaşan örnekleri koruyup yaşatmaktatır. Türk evi kavramı, Osmanlı evi, geleneksel ev kavramlarını içine alan, yüzyılların birikimiyle oluşmuş; içinde yaşanan hayatın tasarımını etkilediği, kendine özgü mimari özellikleri olan bir mesken, konut türüdür. Türk evi çeşitli etkenlerle oluşmuş, Anadolu insanının sosyal ve kültürel tarihinin en önemli tanığıdır. Bu bakımdan Karaman, Anadolu’nun konut mimarlığının en eski ve en iyi örneklerine sahiptir. Böyle olmakla birlikte, bugüne kadar Karaman Evleri yeterince araştırılmamıştır. Konya Evleri, İstanbul, 1951 adlı eserinde Konya Evlerini araştıran Celile Berk, Karaman’da birkaç evin resmini vermiş ve kısa bir izahatla yetinmiştir. Rahmetli I.H. Konyalı, Karaman Tarihi, İstanbul, 1967 adlı eserinde kısa bir bölüm halinde bazı evleri tanıtmıştır (s. 599-610). Betül Yenen Karaman’da Üç Ev, Ankara, 1980 adlı yüksek lisans tezinde, Hacı Kadir Ağa, Hacı Ömer Ağa ve Tartanlar Evi’ni incelemiştir. Ayrıca, Prof. Dr. Yılmaz Önge, Hacı Ömer Ağa Evi’ni tanıtmış, Selçuk Üniversitesi Mimarlık-Mühendislik Fakültesi’nde bir seminer çalışması yapılmıştır.
Karaman evlerinin hızla yok edilmesi karşısında mevcut örneklerin önemlilerinin belgelenmesi, tasarım ve süsleme özelliklerinin belirlenmesi amacıyla Gülseren Karakap tarafından “Karaman Evleri” Konya, 1992 konulu bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır. Bu tezde 12 ev incelenmiş ve değerlendirilmiştir.

2. KARAMAN EVLERİNİ OLUŞTURAN ETKENLER
Türk evinin kaynakları ve Türk evini oluşturan etkenler konusunda da muhtelif araştırmalar yapılmıştır. Bu araştirmalarda Türk evi kültürel ve mimari ögeler bakımından Orta Asya’ya, Anadolu öncesi Türk meskenlerine bağlanmaktadır. Bunun yanı sıra, Anadolu’nun Türk öncesi konutları ve yapı tekniklerinin de Türk evini etkilediği, tarihi süreç içerisinde özellikle 16.yüzyıldan sonra, Osmanlı döneminde belirli bir tasarım ve süsleme bütünlüğüne ulaşarak kendine özgü kimliğinden bir yapı, “Türk Evi” ortaya çıktığını görüyoruz. Türk evi, sadece Anadolu’da değil, Balkanlarda, Kuzey Afrika’da, Mısır ve bütün Ön Asya’daki Osmanlı topraklarında karşımıza çıkıyor.
Bu genel değerlendirmeden sonra, Karaman evlerini oluşturan etkenleri şöyle özetleyebiliriz:
1.Tarihi Etkenler: Anadolu’da Türk fethini gerçekleştiren Selçuklularda, Karamanogullari da Oguz boyundandir. Bu topraklari aldiklarinda burada mevcut Bizans konutlarını, yanlarında taşıdıkları Topakev-yurtlarını kullandılar. Bazı Bizans konutlarının kalıntıları Karaman Karadağ’da halen mevcuttur. Tarihi kaynaklardan öğrendiğimize göre şehir, köy ve yaylalarda Topakev yaygın olarak kullanılıyordu. Hitit döneminin Hilâni evlerine benzeyen mabeyinli evler Anadolu’nun en eski konut örnekleri olarak kabul edilebilir. Osmanlı döneminde yeni gelişmelerle oda ve sofa gibi iki önemli mekânın biçimlendirdiği konutların en güzel örnekleri Karaman’da inşa edilmiştir.
2. Sosyal ve Kültürel Etkinlikler: Türk evini biçimlendiren etkenlerin en önemlisi içinde yaşanan hayattır. Türk toplumunda aile toplumun en küçük birimidir. Ev ise ailenin yaşama biçimine göre tasarlanmış bir kültür birimidir. Ev insanımızın yaşadığı en güvenilir, en kutsal ve değerli bir mekan, ana kucağıdır. Bu sosyal ve kültürel etkileşim evin tasarımına da yansımıştır. Bu sebeple Türk evinin mekânsal kaynağı, Topakev-Türk odası ilişkisinden hareketle Anadolu öncesi, Orta Asya Türk çadırlarına bağlanmıştır.
3. Ekonomik Etkenler: Türk şehirlerinde evler sahibinin ekonomik gücüne göre tasarlanıp inşa ediliyordu. Zenginler büyük, çok odalı konaklar inşa ettiriyordu. Şehir halkı birbirine benzeyen mütevazı evlerde oturmaktaydı. Karaman’da hayatlı, tek veya iki katlı evler yaygındı. Hacı Kadir Ağa, Hacı Ahmed Efendi gibi zengin insanlar büyük ve süslemeli konaklar yaptırabiliyordu.
4. Çevresel Etkenler: Türk Evi gibi Karaman evlerinin en karakteristik belirleyicisi çevresel etkenlerdir. Bunlar coğrafi şartların zorunlu kıldığı yapı malzemesi ve yapım teknikleridir. Bu sebeple Karaman’da kerpiç duvarlı, düz toprak damlı bir konut mimarisi gelişmiştir.

3. KARAMAN EVLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
1. Yapı Malzemesi:
1.Taş : Karaman evlerinde taş temelde ve taşlık döşemelerinde kullanılmıştır. Temelde kullanılan taş Kurtderesi taşı olarak bilinen yumuşak ve işlemeye müsait gri renkli taştır. Yassı levhalar halinde bulunan kasaba taşı zeminde sal taşı olarak kullanılmıştır.
2. Ahşap: Evlerin döşeme, tavan, yüklük, dolap gibi kisimlarinda kapı ve pencere dogramalarında, örtü sisteminde kullanlmıştır. Ayrıca kerpiç duvar ortasında kiriş ve hatıl olarak kullanılmıştır. Doğramalarda sarı çam, döşeme ve örtü kirişlerinde ise meşe, ardıç ve kavak kullanılmıştır.
3. Kerpiç: Bölgenin geleneksel yapı malzemesidir. Kerpiç yığma olarak iki ana, bir kuzu şeklinde kullanılmıştır. Kerpiç duvarlar saman, saç kılı katkılı kireç ve sarı topraktan oluşan sıva üzerine badanalıdır.
Bu ana malzemelerin yanı sıra, maden, saz, hasır (dam örtüsünde) alçı (ocaklarda) gibi ikinci derecede kullanılan yapı malzemeleri de bulunmaktadır.
2. Yapı Elemanları:
1. Duvarlar: Temellerde moloz taş duvarlar kullanılmıştır. Bu duvarların kalınlığı 80 cm.dir. Kerpiç duvarlarda 80 cm. kalınlığındadır, üst katlarda 60 cm.dir. İç bölmelerde tek katlı kerpiç duvar, tuğla duvar veya bağdadi duvarlar kullanılmıştır.
2. Dam: Toprak dam bölgede geleneksel olarak şöyle yapılmaktadır. Yuvarlak veya dörtgen kirişler saz, üzerine hasır, bunun üzerine özel karılmış toprak serilmektedir.
20. Yüzyıldan sonra bu toprak örtünün üzerine beşik ya da kırma çatılı evler inşa edilmiştir.
3. Plân Elemanları ve Plân Tipleri:
Karaman evlerinin bir kerpiç duvarla çevrili iç bahçesi, hayatı bulunur. Sokak kapısı ile bu hayata girilir. Hayatın bir kenarında ev, ona bitişik mutfak, tandır, helâ, ahır, samanlık gibi mekânlar vardır. Bazı evlerde hayat’ta hariciye denen selâmlık bölümü inşa edilmiştir. Evlerin zemin katına bir sundurmalı kapı ile girilir. Tek katlı evlerde bodrumda izbe bulunur. Kapıdan mabeyne girilir. Mabeynin etrafında odalar bulunur. Mutfak evin arka cephesine yerleştirilmiştir. İki katlı evlerde zemin katta mabeyn, kış odası ve kiler bulunur. Mabeynden ahşap bir merdivenle 1.kat sofasına çikilir. Burada sofa etrafinda odalar sıralanmıştır.
Odalar, Türk odasının bütün özelliklerine sahiptir. Odaların bazıları baş oda olarak büyük özenle süslenmiştir. Büyük evlerde haremlik ve selâmlık kısımlarının ayrı baş odaları vardır. Odaların boyutları geniş, yükseklikleri oldukça fazladır. Sedir, yüklük-gusülhane, ocak, ağzı açık gibi geleneksel unsurlara sahiptirler. Odalarda bölgeye özel bir yüklük bölümü bulunmaktadır. Bu da çiçeklik gibi özenle ayrılmış sandıklıkdır. Sandıklık büyük bir ağzı açık şeklinde düzenlenmiştir.
Plân Tipleri:
Karaman’da değişik plânlı Türk evi örnekleri bulunmaktadır. C.Berk’in Konya’da belirlediği Hayatlı (sofasız) evlere incelememiz sırasında rastlanmamıştır. 
1. Mabeynli Evler: Karaman ve Konya çevresinde eski ve yaygın bir plân tipidir. Bu plânda evin kapısından bir geçit mekanı olan mabeyine girilir. Sağında ve solunda birer oda bulunur. Bazı örneklerde odaların arkasında mutfak, kiler yer alır. Bu plânın en iyi örneği Hacı Ömer Ağa Evi’dir.
Bu plân iç sofalı plânın öncüsüdür.
2. İç Sofalı Plânlı Evler: Karaman’da İç Sofalı plânın değişik örneklerine rastlanır. Sofanın çıkma yaptığı örnekler olduğu gibi odaların cephede çıkma yaptığı örnekler de fazladır. İki katlı olan bu evlerde, oda sayısı iki ile beş arasında değişmektedir. 19.yüzyılın ortalarından sonra yaygılaşan bu plândaki evler sayıca fazladır.
3. Orta Sofalı Plân: Bu plânda sadece Tartanlar Evi yapılmıştır. Haçvari olan sofanın pahlanmış köşelerinden odalara girilir.

4. CEPHE DÜZENİ:
Karaman evlerinde Orta Anadolu evlerinin yalın cephe özellikleri görülür. Ancak, 19.yüzyıl evlerinde değişik çıkma türleri uygulanmıştır. Çıkmalarla odalar ve sofalar genişletilmiş, aydınlatılmıştır. Çıkmadan iç bahçeye ve sokağa hakim olarak düzenlenmiş evlerin pencereleri eskiden ahşap kafesliydi. 19.yüzyıldan sonra demir parmaklık yapılmaya başlanmıştır.
Sofalar cephede çıkma yapan iki kolon veya payanda ile taşınır. Bazen cephede odalar dışarıya çıkma yaparlar. Bağdadi olarak sıvanmış konsollu çıkmalar da vardır. Arsanın müsait olmadığı kısımlarda düzelti çıkmaları (gönye) da yapılmıştır.
Saçaklar toprak damlı evlerde duvarları koruyacak şekilde saz, ahşap, çörtenli olarak düzenlenmiştir. 19.yüzyil evlerinde ahşap kaplanmiş ve bagdadi olarak yapılmıştır. Çörtenler köşelerde stilize insan başı, ejder şeklindedir. Bunlarin fonksiyonel olmaktan çok koruyucu anlamları vardır. 

5. SÜSLEME:
Karaman evlerinin dış süslemesi oldukça sadedir. Geleneksel mimari unsurlara sahiptir. 19.yüzyıl evlerinde cephede çıkma ve saçaklarda ahşap ve metal süslemeler görülmektedir.
Dış süslemede önemli olan ahşap kapılar üzerindeki ahşap oyma kanatlarıdır. Bunların en iyi örneği Hacı Ömer Ağa evinin kapısıdır.
İç kısımlarda oda kapıları, tavanlar, yüklükler ve ağzı açıklar ve içteki ahşap direkler ahşap süslemelere sahiptir. İçteki ahşap süslemeler çakma, eğri kesim, ajur tekniğinde gerçekleştirilmiştir. Ahşap oyma parçalar kumaş zemin üzerine çakılmaktadır. Ayrıca oyulan parçalar ahşap zemin üzerine monte edilmiştir.
Bitkisel süslemelerde barok özellikler, kıvrım dallı “S” ve “C” kıvrımları ve lotüs çiçekleri ağırlık taşır. Bitkisel bezemenin yanı sıra geometrik bezemeli bordürler de vardır. 
Kalemişi süslemeleri Haci Kadir Aga evinde ve Tartanlar evinde görüyoruz. Bitkisel süslemeli bordürler, batılılaşma dönemi özelliklerini yansıtırlar. Vazodan çıkan naturalist çiçekler, perde motifi, saat motifi, Sultan Ahmed Camii, saray, konak, gemi tasvirleri bu dönem batı etkisinde resimli Türk evleri içinde görülen belirgin motiflerdir. Tartanlar evinin bu resimlerini yapan sanatçı İstanbul’dan gelmiş olmalıdır.
Evlerin taş süslemesinde taş ocaklar da önemlidir. Bunlarin günümüze gelen en eski örnegi Haci Ömer Aga Evi’ndedir.
Denilebilir ki Karaman evleri dış görünüşlerinin sadeliğine karşılık iç kısımlarında büyük sanatkârane ve devrinin önemli örneklerini teşkil eden süsleme programlarına sahiptirler. Bunların Anadolu Türk evinin süsleme programı bakımından önemleri büyüktür.


turkmayasi.tr.gg/ sitesinden alıntıdır !